O kacie, narzędziach tortur i karach w dawnym Kobylinie

Na podstawie Józefa Łukaszewicza „Krótkiego historyczno-statystycznego opisu miast i wsi w dzisiejszym powiecie krotoszyńskim od najdawniejszych czasów aż po rok 1794”, t. I, Poznań 1869.

Kobylin – jedno z najstarszych miast w Polsce, lokowane już w końcu XIII w. na prawie magdeburskim, którego to prawa władze miasta – według Łukaszewicza – trzymały się tak kurczowo, jak pijany płota. Ustanowiły więc urząd kata oraz wyposażyły go w takie narzędzia do dręczenia, jak kłody, kajdany, łańcuchy, kuny, panny żelazne, a nawet szubienicę.

Kat był powoływany przez magistrat i zaliczał się do rzemieślników, uważano go jednak za urzędnika – wykonawcę sprawiedliwości sądowej; w majestacie prawa torturował skazańców, ścinał im głowy, łamał kołem, podpalał stos, ćwiartował lub zakładał stryczek na szyję. Do niektórych z tych czynności do pomocy miał oprawcę, którego nadzorował.

W r. 1604 w rynsztunku kata znajdowało się: „kijów żelaznych trzy na nogi, jeden na ręce i panną żelazną […], łańcuchów żelaznych dwa, pęto jedno żelazne na nogi, drugie także pęto na nogi, miecz dla karności złoczyńców […], trzeci kij na nogi”.

Intratne zajęcie

Na mieszkanie kat miał przydzielony od miasta domek wolny od wszelkich ciężarów, który znajdował się na ul. Rębiechowskiej i stąd ulicę tę nazywano Katowską. Co kwartał odbierał z ratusza stałą zapłatę, tzw. suchodniówkę. W połowie XVII w. wynosiła ona 3 zł, ale na początku XVIII w. było to już 7 zł. Oprócz tego otrzymywał np. od ogłoszenia u prągi (pręgierza) – groszy 6, od węzła na szubienicy – złotych 4, od ćwiartowania – twardych 4 (talarów), od koła – twardych 4.

W początkach XVIII w. „cennik” ten wyraźnie zwyżkował i w tym czasie kat pobierał od 4 do 10 złotych. Najdrożej wyceniono powieszenie, ścięcie, wplatanie w koło, ćwiartowanie i palenie ciot. Nadto: od każdej z tych czynności brał jeszcze pół beczki piwa i 2 złote na mięso.

Rodzaje tortur

„Żelazna panna”, którą miał również do dyspozycji kat w Kobylinie, to jedno z najstarszych i najokrutniejszych narzędzi. Miało kształt pudła z dwuskrzydłowymi drzwiami dopasowanego do ciała człowieka. Wnętrze urządzenia wyposażone było w ostre kolce, które wbijały się w ciało torturowanego w miarę zamykania zawiasowych klap, dotkliwie raniąc, ale nie naruszając ważnych dla życia organów. Śmierć, którą nazywano „pocałunkiem dziewicy”, następowała po kilku dniach przeważnie z wykrwawienia.

„Łamanie kołem” współcześnie wywołuje nieporozumienie; wyraz „koł” oznaczał wtedy gruby drąg, żerdź, rodzaj kanciastej maczugi, której krawędzie obijano metalem. Skazańca układano w pozycji „orła” na kole o średnicy ok. 2 m i przywiązywano do metalowych pierścieni na szprychach lub obręczy. Dla większej skuteczności pod biodra, kolana, łokcie i nadgarstki podkładano grube kawałki drewna. Następnie kat miażdżył członki uderzeniami drąga, a jego pomocnik stopniowo obracał kołem, aby zmasakrowaniu uległy kolejne części ciała. W wyroku określano liczbę uderzeń lub czas trwania egzekucji.

„Wyświecenie” to inaczej wypędzenie z miasta. Przestępca najpierw był oprowadzany wokół rynku i chłostany, a zgromadzoną gawiedź informowano, kim jest i czym zawinił. Następnie w świetle pochodni – stąd nazwa kary – był wypędzany za miasto na określoną odległość i czas, a więc „wyświecenie” mogło być wieczyste – „na sto lat i jeden dzień”, czasowe – „na rok i jeden dzień” lub na czas nieokreślony – „aż do łaski panów rajców”.  Karę tę stosowano w drodze łaski zamiast kary śmierci za gwałt, rozbój, morderstwo, kradzież, fałszowanie pieniędzy, kacerstwo, czary i bigamię.

Obowiązki i prawa kata

Kat miał jeszcze inne obowiązki. Nie mógł się bez pozwolenia magistratu oddalić na krok z miasta. Co miesiąc rynek i wszystkie ulice miasta musiał czyścić, czyli chędożyć, tj. psy niepotrzebne wyłapać i wygubić, bydło, konie, świnie, psy, koty zdechłe i inne nieczystości wywieź na miejsce wskazane przez magistrat. Za odarcie skóry z padliny pobierał jednak opłatę – „co wola”, końską skórę mógł sobie zabrać, za oskórowanie pochwyconej sarny brał grosz, a za zabicie psa i usunięcie go z miasta – 6 groszy.

Miał też prawo pobierać tzw. targowe od kobiet przychodzących na targ z jajami, masłem i innymi produktami; od przywożonej fury drewna zabierał jedną szczapę. Miał też obowiązek oganiania pól i łąk miejskich, ale otrzymywał za to od każdej kwarty po 15 groszy, pół bochna chleba, po snopie żyta i snopie każdej jarzyny. Do pomocy miał pomocników zwanych hyclami.

Mimo tych wszystkich profitów kat nie cieszył się zbytnim poważaniem, stąd też rzadko był odnotowywany w dokumentach. Zachowało się zaledwie jedno z początku XVIII w. – był nim niejaki Jan Frydrych ze Śląska. Zdarzało się, że stanowisko kata w Kobylinie wakowało.

Kat musiał się też wykazać sprawnością w swoim rzemiośle; za źle wykonany wyrok, zwłaszcza ścięcie, był karany.

Tortury i narzędzia zbrodni

Jakie kary wymierzano?

Sprawiedliwość wymierzano według wagi popełnionego przestępstwa, czyli kara miała się równać czynowi; na ogół były to czyny przeciwko przykazaniom boskim, a zwłaszcza przeciw szóstemu. W księgach miejskich Kobylina pełno jest śladów tego grzechu i kar zań wymierzonych z różną surowością. Tak na przykład dnia 1 marca 1673 r. urząd burmistrzowski nakazał wyliczyć na stopniach pręgierza za popełnione cudzołóstwo niejakiej Dorocie, służącej u młynarza Długołęskiego, 50 rózg i wypędzić z miasta na 7 lat i tyleż mil. Tego samego dnia dziewka służebna Mateusza Rycerza została skazana za ten sam grzech na 30 rózg i identyczne wypędzenie z miasta.

W r. 1665 Michał Sifter, strycharz z Kobylina otrzymał za cudzołóstwo 100 batów i wypędzono go z miasta na zawsze na 7 mil z zastrzeżeniem, aby się nie zbliżał do granic Kobylina, bo będzie schwytany i ścięty. Jego służącą wysieczono rózgami i również wypędzono z miasta; gdyby pokazała się w Kobylinie, kat miał u pręgierza obciąc jej nos i uszy. Jeśli cudzołóstwa dopuściło się dwojga stanu wolnego, najpierw dostawali plagi (chłostę) na stopniach pręgierza: mężczyzna 100 razów, niewiasta – 50, następnie natychmiast musieli się połączyć węzłem małżeńskim. Tak surowe kary za rozwiązłość stosowane były wobec gminu; żony i córki panów cechowych za to samo karane były znacznie lżej, np. leżeniem krzyżem w kościele podczas nabożeństwa albo ofiarowaniem kilku funtów wosku.

Czarownice, czyli cioty

Stosy z czarownicami zapłonęły „dzięki ciemnocie wylęgłej w szkołach jezuickich” w XVII w.; w aktach wójtowskich nie było prawie jednej karty, na której nie odnotowano by skargi na szkody wyrządzone mieszkańcom przez cioty, na sprowadzane przez nie susze czy ulewy, na sprowadzane choroby: kołtuny, postrzały, febrę, kalectwa, a nawet śmierć. Pławiono je za to w stawach czy sadzawkach i palono w Kobylinie nie raz, nie sto razy, ale znacznie więcej.

W r. 1690 w sąsiednim Koźminie Jan Pacynowski, rządca dóbr rozdrażewskich, sprowadził z Koźmina do Rozdrażewa wójta z trzema ławnikami, aby przeprowadzili „inkwizycye” czterech kobiet posądzonych o czary. Poddane torturom, przyznały się do kontaktów z diabłem (jedna wyznała nawet: „legał ze mną, ale był zimny jako lód”), do sabatów na Łysej Górze, więc po kilkudniowym męczeniu spalono je żywcem. Pisarz przysięgły miasta Łukasz Solski zanotował: „Które to białogłowy Zofia Kowalka, Magda Sobkowa, siostra jej i Zofia Bojadłkowa wzięły zapłatę za złe sprawy swoje, które wyznały, i ogniem spalone 7go octobra w dzień sobotni 1690 roku”.

Łukaszewicz stwierdza krytycznie, że czarownicami nigdy nie były żony burmistrzów, wójtów, cechmistrzów czy majętniejszych obywateli miasta, tylko zwykłe kobiety: biedne, zabobonne lub o nieujmującej powierzchowności. Jeśli jednak jakieś posądzenie padło na zamożniejszą mieszczkę, natychmiast znalazł się sposób na jej uniewinnienie. Zgodnie ze staropolskim przysłowiem: „Prawo jest jak pajęczyna, bąk się przebije, a na muchę wina”.